رویکرد ایران به گرجستان؛ فرصت ها، چالش‌ها و چشم انداز‌های آینده

روابط ایران و گرجستان دارای پیشینه‌ای غنی از ارتباطات پیشاتاریخی و پیوند‌های فرهنگی و عمیق بیش از ۲۵۰۰ ساله است. روابط ایران و گرجستان به دوران باستان و امپراتوری‌هایی مانند هخامنشیان، اشکانیان و ساسانیان بازمی‌گردد. بین قرون سوم تا هفتم میلادی، دو رقیب سنتی یعنی ایران و روم (و بعد‌ها بیزانس) گرجستان را به مثابه زمین رقابتی برای منافع ژئوپلتیکی خود نگاه می‌کردند.

در دوره‌هایی، بخش‌های شرقی و جنوبی گرجستان برای قرن‌ها تا اوایل قرن نوزدهم تحت حاکمیت ایران بود. با وقوع جنگ بین ایران و روسیه در سال ۱۸۱۳ و امضای معاهده گلستان، ایران مجبور شد مناطق بالای رود ارس از جمله حاکمیت سرزمین‌های گرجستان را به روسیه واگذار کند.

پس از فروپاشی امپراتوری تزار روسیه و انقلاب کمونیستی در اکتبر ۱۹۱۷، جمهوری مستقل گرجستان در قفقاز شکل گرفت و تمدن ایران نیز تأثیر عمیقی بر زندگی سیاسی و اجتماعی منطقه داشت. با استقلال دوباره گرجستان پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی در سال ۱۹۹۱، دو کشور ایران و گرجستان در ۱۵ مه ۱۹۹۲ روابط دیپلماتیک خود را آغاز و در سال ۱۹۹۴ اقدام به تاسیس سفارت‌های متقابل در تهران و تفلیس کردند.

روابط دیپلماتیک ایران در روز‌های اولیه استقلال گرجستان کم‌حجم، متعادل و بدون تنش بود. در تاریخ روابط دو کشور، سفر‌های ادوارد شواردنادزه، رئیس‌جمهور گرجستان به ایران در سال ۱۹۹۳، سفر علی‌اکبر هاشمی رفسنجانی، رئیس‌جمهور وقت ایران به گرجستان در آوریل ۱۹۹۵، سفر میخائیل ساکاشویلی به تهران در ژوئیه ۲۰۰۴ و سفر محمدرضا عارف، معاون اول رئیس‌جمهور ایران به گرجستان در آوریل ۲۰۰۵ از جمله سفر‌های سطح بالا میان دو کشور بود.

اما ارتباطات دیپلماتیک در سال‌های گذشته با فراز و فرود‌های همراه بوده است ولی به هر شکل، دیدار‌های مقامات دو کشور ادامه یافته و افزایش تعاملات در سطوح عالی و میانی مشهود بوده است.
روابط سیاسی و ژئوپلیتیکی
در سال گذشته، شاهد افزایش چشمگیر حجم پیام‌ها، دیدار‌ها و روابط میان دو کشور بوده‌ایم. در ژانویه ۲۰۲۴، در طی نشست مجمع اقتصادی جهانی در داووس سوئیس، دیپلمات‌های کشورمان در دیدار با مقامات وزارت خارجه گرجستان علاقه خود را به گسترش همکاری‌ها در زمینه‌های مختلف ابراز کردند.

دو سفر اخیر نخست‌وزیر گرجستان، ایراکلی کوباخیدزه، به ایران که به مناسبت مراسم تشییع جنازه ابراهیم رئیسی و مراسم تحلیف مسعود پزشکیان انجام شد، نشان‌دهنده تلاش تفلیس برای ایجاد روابط گرم‌تر با تهران و آغاز دوره‌ای جدید در سیاست خارجی است. از این منظر، جایگاه اوراسیا-آسیا در سیاست خارجی گرجستان افزایش یافته و تهران نیز موقعیت بهتری به دست آورده است. از دیدگاه نخست‌وزیر گرجستان، دیدار مؤثر و سازنده با مسعود پزشکیان فصل جدیدی در روابط دو کشور است.

پزشکیان توسعه روابط ایران و گرجستان را به نفع تهران، تفلیس و منطقه می‌داند و از فعال‌سازی ظرفیت‌های متنوع، همکاری و گسترش حوزه‌های مورد علاقه دو طرف حمایت می‌کند. وی تقویت تعاملات و روابط با کشور‌های همسایه و منطقه‌ای را از اولویت‌های سیاست خارجی ایران و دولت خود می‌داند. نخست‌وزیر گرجستان نیز بر تعهد دولتش به همکاری با ایران برای تعمیق و تقویت روابط تأکید کرد و اهمیت گسترش همکاری‌های اقتصادی را برای بهبود روابط سیاسی و ارتقای تعاملات مردمی و همکاری بین بخش خصوصی ایران و گرجستان برجسته کرد.
اقتصاد و ژئواکونومیک
ایران و گرجستان تاکنون ۴۷ توافقنامه دوجانبه امضا کرده‌اند که شامل توافقنامه حمل‌ونقل هوایی، توافقنامه تشویق و حمایت متقابل از سرمایه‌گذاری، توافقنامه جلوگیری از مالیات مضاعف، همکاری‌های اقتصادی، تجاری، علمی و فنی است. این توافقات زمینه را برای تقویت روابط اقتصادی دو کشور فراهم کرده‌اند.

دولت پزشکیان بر تعمیق روابط اقتصادی، تقویت روابط تجاری، ارتقای سرمایه‌گذاری‌های مشترک، لغو تحریم‌ها، بهبود روابط خارجی، امضای توافقات اقتصادی و تجاری، افزایش صادرات و واردات و دسترسی به فناوری‌های جدید تأکید دارد.

برای گرجستان، حفاظت از منافع دولتی به معنای تلاش برای ثبات و توسعه اقتصادی نیز است. بنابراین، ایران و گرجستان می‌توانند روابط اقتصادی خود را متنوع کرده و حوزه‌های جدیدی برای همکاری، مانند فناوری، کشاورزی و انرژی‌های تجدیدپذیر، بیابند. همکاری‌های منطقه‌ای و ایجاد سازمان‌ها و مجامع منطقه‌ای می‌توانند بستری برای گفت‌و‌گو و همکاری بین دو طرف فراهم کنند. استفاده از پتانسیل حمل‌ونقل گرجستان و چشم‌انداز پروژه‌های حمل‌ونقل و انرژی منطقه‌ای مشترک نیز برای تفلیس اهمیت دارد.
چالش‌های روابط ایران و گرجستان
حفظ ثبات برای روابط دو کشور اهمیت زیادی دارد؛ مخالفانی مانند سالومه زورابیشویلی، رئیس‌جمهور سابق گرجستان، معتقدند که سیاست خارجی کنونی کشورشان، آن را به روسیه و ایران نزدیک‌تر می‌کند. به گفته برخی پژوهشگران ایرانی، از جمله میترا رهنجات و حسن کبیری، فاصله بین گرجستان و ایران در سال‌های ۲۰۰۰ تا ۲۰۱۶ عمدتاً به دلیل رویکرد غرب‌گرایانه گرجستان، تنش‌های مداوم بین واشنگتن و تهران، روابط نزدیک و همکاری‌های امنیتی و نظامی بین تفلیس و تل‌آویو و سیاست خارجی ایران در قفقاز بوده است.
همچنین، تحریم‌های اقتصادی غرب علیه ایران و تهدید تحریم‌های ثانویه ایالات متحده همچنان مانعی برای توانمندی مالی ایران و مشارکت بیشتر در تجارت و سرمایه‌گذاری با گرجستان محسوب می‌شود. از سوی دیگر، عدم مرز مشترک با گرجستان نیز مانع توسعه روابط دو کشور شده است.
چشم‌انداز آینده
نوسانات روابط دو کشور تحت تأثیر عواملی مانند ساختار نظام بین‌الملل (تک‌قطبی یا چندقطبی)، حاکمان و نخبگان ایران و گرجستان، شباهت‌ها یا تفاوت‌های فرهنگی و تاریخی و ارزش‌ها و هنجار‌ها قرار گرفته است. برقراری گفت‌و‌گو‌های سیاسی در سطح عالی، وابستگی متقابل اقتصادی، سیاست‌گذاری منطقه‌ای و توانایی مدیریت اختلافات و تعارضات، از عوامل تأثیرگذار بر سیاست خارجی دولت پزشکیان نسبت به مناطق همسایه خواهند بود.

از دیدگاه تفلیس، در سال‌های آینده، سیاست همسایگی گرجستان متعادل و مبتنی بر اصول حفظ تمامیت ارضی و حاکمیت، تقویت روابط حسن همجواری و ارتقای امنیت و صلح در منطقه خواهد بود. آینده روابط ایران و گرجستان به توانایی آنها در غلبه بر چالش‌های موجود و بهره‌برداری از فرصت‌های چندبعدی در کوتاه‌مدت و میان‌مدت بستگی دارد.